شگفتی‌های فناوری کاهگل یزدی

سید رضا کلانتر زاده: کاهگل در یزد، این اولین شهر خشت خام جهان به صورت یکی از مصالح ساختمانی اساسی در انواع معماری‌های مختلف به کار رفته و با هنر و سلیقه محسور کننده معماران خوش ذوق یزدی و با قصد و نیت خیر و خوش در تمام ابنیه و ساختمان‌ها استفاده شده و امکان حیات و زندگی در شرایط اقلیمی بهتری تحت حمایت آن فراهم شده و ادامه داشته است. کاهگل یزدی نوعی ملات ساختمانی کامپوزیت (چندسازه) باستانی است که از مخلوط کاه و خاک‌رس و آب ساخته می‌شود. قدمت ملات کاهگل به بیش از 6هزار سال می‌رسد و اگر درست و اصولی تهیه شود، سال‌های متمادی دوام دارد. نحوه ساخت کاهگل یزدی از قدیم تا امروز تغییر چندانی نکرده است. کاه مورد نیاز ساخت کاهگل پس از دروی محصول گندم، از گندم جدا و سپس جمع‌آوری می‌شود. سپس خاک رس را با کاه مخلوط کرده و به شکل تپه کوچکی در می‌آورند، میان آن را گود کرده و داخل آن به آرامی آب می‌ریزند تا در آب، زردی کاه نمایان شود، سپس آن را ورز می‌دهند تا زمانی که ملات به بیل نچسبد و به راحتی جدا شود. در این هنگام کاهگل آماده شده است.

ساخت کاهگل در نهایت سادگی
الیاف کاه، گل را مسلح می‌کند همانند میلگرد آهنی که بتون را مسلح می‌کند. در مناطق کویری مانند یزد که کاه کمیاب است به کاهگل خارشتر (خارآدور) اضافه می‌کنند. با این‌که ساخت کاهگل یزدی در نهایت سادگی انجام می‌شده است، اما چگونگی مخلوط‌کردن و مقدار هر کدام از مواد امری بسیار حساس بوده است، چرا که با کمبود کاه، کاهگل ترک برمی‌دارد و با کمبود خاک رس، الیاف کاه مانع روانی حرکت آب باران می‌شود. برای ساخت هر متر مکعب کاهگل به طور متوسط حدود ۴۵‌تا‌۵۰‌کیلوگرم کاه مورد نیاز است.
این ملات چند سازه باستانی یک عایق شگفت و چند منظوره است و گرما، سرما، صدا و رطوبت از آن عبور نمی‌کند، باران از پوشش‌های گنبدی و سقف‌های طاقی آن نشت نمی‌کند، سر و صدا و همهمه کوچه‌ها و بازارها در آن گم می‌شود و تردیدی نیست که گردآمدن چنین خواصی در یک ماده، بسیار نادر است. اگر ضخامت ملات کاهگل حدود ۲۰‌تا‌۳۰‌سانتی‌متر باشد، عایق رطوبتی مناسبی محسوب می‌شود.کاهگلی که برای پوشش بام‌ ساخته می‌شد کاه کمتری داشت و به آن شن چاه می‌افزودند تا در مقابل باران به جای کاه، قشر کاهگل را تقویت کند و در کاهگلی که برای پوشش دیوار تهیه می‌شد کاه بیشتری اضافه می‌کردند تا متن کاهگل صاف‌تر و زیباتر شود و نیز ترک بر ندارد. از شگفتی‌های بسیار جالب کاهگل یزدی، نحوه تشخیص زمان غروب آفتاب و هنگام نماز مغرب و وقت باز کردن افطار در روزگاران گذشته است. مردم یزد معتقد بودند؛ هر زمان کاه‌های داخل دیوار کاهگلی دیده نشود، وقت اذان مغرب و افطار رسیده است.

کاهگل یزد؛ ملاتی باستانی
معماران خلاق و تیزهوش یزد از گرمی رنگ کاهگل برای تزئینات داخل بنا استفاده کرده‌اند. دیوار حیاط‌های داخلی را از بهترین کاهگل سرخ رنگ پوشانیده و روی آن با خطوط برجسته، نقش‌های گچی با اشکال هندسی مجذوب کننده رسم کرده و یا آن را به درون هشتی‌های ورودی برده و روی آن نقش‌های دلنشین به وجود آورده اند. رنگ گرم و بسیار زیبای کاهگل یزد، نور شدید و گاه زننده آفتاب یزد را برای ساکنان آن مطبوع کرده و در گرم‌ترین فصل سال، بازگشت اشعه خورشید و حرارت آن را از روی بام‌ها یا دیوارهای کاهگلی به حداقل رسانیده است. کاهگل یزدی، به نحوی حیرت انگیز با زندگی مردم یزد تناسب داشته و رازها و شگفتی‌های بسیاری را در خود نهفته دارد. این ملات باستانی در قالب تناسبات دلپذیر، با کاشی و چوب و سنگ و مصالح مشابه ترکیب شده و معماران چیره دست یزد با یک معماری ناب، موزون و اصیل از همه آنها برای تزئین ابنیه و ساختمان‌ها بهره برده اند. همچنین بام‌های کاهگلی از مردم یزد در برابر اشعه و حرارت خورشید محافظت و بادگیرهای بلند خانه‌های شهر را تهویه می‌کرده است، نورگیرها به تالارها و هشتی‌ها سایه‌روشن ملایمی می‌داده‌اند و حیاط‌های رویایی که اتاق‌ها آنها را دور می‌زده‌اند با یک حوض سنگی و چند درخت در میان گرفته، به آهنگ زندگی در کویر یزد طراوتی صدچندان می‌بخشیده‌اند. رایحه و بوی دلنشین کاهگل خیس شده هنوز هم همگان را سرمست می‌کند.

منبع: همشهری یزد

برچسب‌ها:فناوری کاهگل, کاهگل یزد, یزد, یزدِ آگاه